‘Ενώπιον του θρόνου’: Ναγκίμπ Μαχφούζ

«Μην κουνηθείς άσε τον άνεμο να μιλήσει αυτό είναι παράδεισος. Οι θεοί ας συγχωρήσουν ό,τι έχω κάνει αυτοί που αγαπάω ας προσπαθήσουν να συγχωρήσουν ό,τι έχω κάνει» (Έζρα Πάουντ, ‘Cantos’).

Το μυθιστόρημα του Αιγύπτιου και βραβευμένου με Νομπέλ Λογοτεχνίας, Ναγκίμπ Μαχφούζ, που φέρει τον τίτλο ‘Ενώπιον του Θρόνου,’ ¹αποτελεί ένα ιδιαίτερο διήγημα ιδωμένο από λογοτεχνική σκοπιά. Και αυτό γιατί, παρά το ότι διατηρεί χαρακτηριστικά που μας επιτρέπουν να το εντάξουμε στο λογοτεχνικό είδος, από την άλλη, εγγράφει εμπρόθετα ιστορικές και περαιτέρω, άμεσες πολιτικές προεκτάσεις. Αρχικά, αξίζει να αναφερθεί η μεταφραστική προσπάθεια της Πέρσας Κουμούτση.

Η ίδια είναι γνώστρια της Αραβικής γλώσσας και λογοτεχνίας (δεν κάνουμε λόγο για την διαμόρφωση ενός ιδιαίτερου κύματος Αραβικής ‘λογοτεχνικότητας’), με το ευρύτερο λογοτεχνικό έργο του Αιγύπτιου συγγραφέα να μην της είναι άγνωστο ή αλλιώς, ‘ανοίκειο.’

Αντιθέτως, είναι οι μεταφράσεις έργων του Ναγκίμπ Μαχφούζ (μεταφραστικό εγχείρημα) που έχει συμβάλλει στην εισαγωγή και διάδοση του έργου του συγκεκριμένου συγγραφέα στη χώρα, έργο που διαρθρώνεται σε επιμέρους ενότητες, εάν δύναται να αποδώσουμε κατ’ αυτόν τον τρόπο τα έργα του που κυκλοφορούν στην ελληνική εκδοτική αγορά. Έτσι, λαμβάνει χώρα η συγκρότηση ενός σχεσιακού προτύπου (σχέση συγγραφέα-μεταφραστή), που, εν προκειμένω, από πλευράς μεταφραστή, αναδεικνύει τα επι-γενόμενα χαρακτηριστικά της γλώσσας και της λογοτεχνικής γραφής, διαθέτοντας ένα συγκεκριμένο στοιχείο, ήτοι την δυνατότητα απευθείας μετάφρασης (έως ‘μετεγγραφής’) από την Αραβική γλώσσα,² δίχως να ενυπάρχει η διαμεσολάβηση μίας τρίτης γλώσσας (για παράδειγμα, η Αγγλική), κάτι που θεωρούμε πως βοηθά την μεταφράστρια να «βρει την πόρτα εισόδου»³ στο λογοτεχνικό κείμενο, για να παραπέμψουμε στον Μεξικανό ποιητή Οκτάβιο Πας.

Όχι για να προσφέρει στον αναγνώστη ως επινοημένο ‘μάρτυρα’ του έργου και κατ’ επέκταση στο αναγνωστικό κοινό, μία όσο το δυνατόν πληρέστερη μετάφραση (κάτι εκ προοιμίου δύσκολο), αλλά, αντιθέτως, για να ‘ερμηνεύσει’ γλωσσικά-αφηγηματικά και συμβολικά το κείμενο στην ίδια και σε μία άλλη γλώσσα, επιτρέποντας αναγνωστικές προβολές επί του χρόνου συγγραφής, και όχι μόνο.

Έτσι λοιπόν στο έργο του ‘Ενώπιον του Θρόνου’ ο Μαχφούζ προβαίνει σε μία ιδιαίτερα ευρηματική, όπως αποδεικνύεται στην πορεία του έργου, σύλληψη, φέροντας ‘Ενώπιον του Θρόνου,’ ήτοι ενώπιον του Θεού Όσιρι και της Ίσιδας (σημαντικών θεοτήτων για το λατρευτικό ‘πράττειν’ της αρχαίας Αιγύπτου), σημαίνουσες προσωπικότητες της Αιγυπτιακής ιστορίας, όπως είναι ο συνταγματάρχης Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, ο Ανουάρ Σαντάτ, και ακόμη πιο πίσω, οι Φαραώ Χέοπας και Ραμσής. Όμως, ο συγγραφέας δεν προσδίδει στο λογοτεχνικό του εγχείρημα τους ίδιους όρους μίας απλής παράθεσης πολιτικών προσώπων-υποκειμένων.

Απεναντίας, επιχειρεί μία σφαιρική περιοδολόγηση, δίχως να επιμένει σε μία αυστηρή τήρηση χρονικών κανόνων, της Αιγυπτιακής ιστορίας, σύγχρονης και παλαιότερης, ανακατασκευάζοντας την με τέτοιον τρόπο, ώστε να εντοπίσει χάσματα, αντιφάσεις και δυσλειτουργίες. Ως προς αυτό, δύναται να προσθέσουμε ότι το έργο δεν φείδεται μέσων για την επίτευξη αυτού του σκοπού (διακύβευμα), εκεί όπου ο Ναγκίμπ Μαχφούζ, μη ακολουθώντας μία συγκεκριμένη κατεύθυνση ώστε να συγκροτήσει λογοτεχνικό κανόνα, τοποθετεί τον έναν ηγέτη ενώπιον του άλλου, οι οποίοι και προσέρχονται αφενός μεν για να απολογηθούν, αφετέρου δε για να ασκήσουν κριτική στα πεπραγμένα άλλων ηγετών.

Σε αυτό το πλαίσιο, διαφαίνεται η προσέγγιση που υιοθετεί ο συγγραφέας. Μέσω του λόγου που αρθρώνουν οι ηγέτης για την ιστορική κατεύθυνση της χώρας, ο Μαχφούζ αφήνει τους ίδιους να αναφερθούν στο παρόν και στο παρελθόν της Αιγύπτου (πως προσεγγίζουν οι ίδιοι την ιστορία; τι θα μπορούσαν να πουν για τα πεπραγμένα άλλων;), με τον ίδιο να χρησιμοποιεί το προσωπείο της ‘υπαινικτικότητας,’ συνδράμοντας στην εξέλιξη της αφήγησης. Βέβαια, δεν λείπουν και οι δικές του κριτικές ‘πινελιές. Θέτοντας ως σημείο αναφορά μία πολιτικού τύπου ‘απολογία’ που μετασχηματίζεται σε ‘μαρτυρία’ ιδεών και πεπραγμένων, ο Ναγκίμπ Μαχφούζ βρίσκει την ευκαιρία να ανασύρει στο προσκήνιο διάφορα πρόσωπα, που καταθέτουν την δική τους άποψη και αντίληψη περί των πραγμάτων, προσιδιάζοντας προς την κατεύθυνση δημιουργίας ενός Αιγυπτιακού ‘αμαλγάματος’ που για να κινηθεί και να εγγραφεί στη συλλογική μνήμη δεν αρκείται στην λογοτεχνική καταγραφή της άποψης των ηγετών.

Η λεγόμενη μάκρο-ιστορία εμπλουτίζεται μέσω μίας σειράς παράλληλων αφηγήσεων, τέμνεται από τα χάσματα που διαμορφώνουν οι χαμένες ‘ευκαιρίες,’ εκεί όπου η όλη αφήγηση προσλαμβάνει και τις εκφάνσεις της θεατρικότητας: Η Αιγυπτιακή ιστορία λειτουργεί ως μία σκηνή που πάνω της παρελαύνουν πρόσωπα και οράματα, ιδέες και πρακτικές-κυβερνητικές εφαρμογές, προσδοκίες και ήττες, εντασσόμενες σε ένα διάγραμμα μνήμης που, στη βάση του, εκκινεί ανεστραμμένα: Οι μεγάλοι ηγέτες ‘απολογούνται’ ενώπιον της γλώσσας. Και, σε ένα άλλο επίπεδο, ενώπιον της ιστορίας, με τον ρόλο του ιστορικού υποβολέα, να διαδραματίζουν οι θεοί Όσιρις και Ίσιδα.

Ο συγγραφέας δεν επιρρίπτει ευθύνες, όσο αφήνει τα ιστορικά πρόσωπα να ομιλήσουν, ενώπιον της ίδιας της ιστορίας και δη, της «παγκόσμιας ιστορίας»,⁴ κατά την ανάλυση του Θανάση Γκιούρα στο έργο του Γερμανού ρομαντικού ποιητή Φρίντριχ Σίλερ. Η κατά Σίλερ «αρχή»⁵ (prinzip), της ιστορίας εδώ είναι ο λόγος για ‘ό,τι υπήρξε.’ Το ιστορικό παρελθόν συναρθρώνεται με το παρόν, αφήνοντας στον αναγνώστη να πλάσει την δική του εκδοχή. Το περιεχόμενο διαρρηγνύεται.

Γράφει ο Σίμος Ανδρονίδης