Το Μπαρόκ μέσα από τον πίνακα του Καραβάτζιο “Ο Άπιστος Θωμάς”

Της Κατερίνας Δαμιανάκη (ΜΑ Πολιτιστική Πολιτική και Ανάπτυξη)

Οι περισσότεροι γνωρίζουν για τον ευέξαπτο και ατίθασο ζωγράφο Καραβάτζιο που έμεινε γνωστός από τον τόπο καταγωγής του, το ομώνυμο χωριό, ανατολικά και όχι μακριά από το Μιλάνο. Ο Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο γεννήθηκε το 1573 (κατά άλλους το 1571) και πέθανε το 1610 στο Πόρτο Έρκολε, όπου βρέθηκε νεκρός στην παραλία. Η πολυτάραχη και «άτακτη» ζωή του έχει αποτυπωθεί σε πηγές της εποχής, και περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ακολασία, αρρώστιες, καβγάδες, δικαστικές διαμάχες, φόνο, φυλάκιση. Παρόλα αυτά, καθιερώνεται σαν ζωγράφος. Τα έργα του στολίζουν εκκλησίες και οι παραγγελίες έρχονται σαν βροχή από παντού. Πρίγκιπες, μαικήνες και έμποροι «σκοτώνονται» για να αποκτήσουν ένα έργο του.

Αλλά, ποια ήταν η εποχή που έζησε ο Καραβάτζιο, μέσα από την οποία αναδείχθηκε η τέχνη του Μπαρόκ;

Ο 17^ος αιώνας παρουσιάζεται σφραγισμένος από ένα πλήθος αντιφατικά και πολυσήμαντα χαρακτηριστικά τόσο στην ιστορία όσο και στην τέχνη του. Η Μεταρρύθμιση, η Αντιμεταρρύθμιση και οι θρησκευτικές συγκρούσεις που αυτές επέφεραν, η εξάπλωση της πολιτικής απολυταρχίας – αποτέλεσμα εν μέρει της αδυναμίας της εκκλησίας ν’ αντισταθεί σ’ αυτήν λόγων των αναταραχών και της κρίσης – η κοινωνική ανισότητα που έφθασε στο αποκορύφωμά της τον 17^ο αιώνα μέσα από την αντίθεση του φτωχού και εξαθλιωμένου χωρικού και του περισσότερο εύπορου αστού, είναι οι βασικότερες εξελίξεις. Μία συνεχής πάλη μεταξύ της πολιτικής απολυταρχίας και της εκκλησιαστικής δεσποτείας διαφαίνεται σε όλον τον 17^ο αιώνα, με αποτέλεσμα την απομάκρυνση από το φιλελεύθερο και ανθρωπιστικό πνεύμα της Αναγέννησης και την επικράτηση μίας νέας πνευματικής ανελευθερίας καθώς και την αμφισβήτηση της ατομικής ανεξαρτησίας μέσα από τις θέσεις των θεωρητικών της πολιτικής απολυταρχίας που δικαιολογούσαν την υποταγή στην κρατική εξουσία.

Μέσα σ’ αυτόν τον συσχετισμό δυνάμεων, την πολλαπλότητα των εκκλησιαστικών και εθνικών συγκρούσεων και τις κοινωνικές ανακατατάξεις, αναπτύσσεται η τέχνη του Μπαρόκ, στην οποία αντανακλώνται όλα τα παραπάνω, με κυριότερα χαρακτηριστικά την αντιφατικότητα και την αντιθετικότητα, την πολλαπλότητα και την κινητικότητα, το δυναμισμό και την επεκτατικότητα, τη μουσικοποίηση των εικαστικών τεχνών και τη μόνιμη αναζήτηση για το υπερβολικό, το θεατρικό και το εντυπωσιακό.

Με τον πίνακα του Καραβάτζιο «Ο άπιστος Θωμάς» (1602-1603), εγκαινιάζεται το Μπαρόκ στην Ιταλία, μαζί με την οικογένεια Καρράτσι. Επηρεάζονται, δε, από αυτόν πολλοί καλλιτέχνες στη χώρα του αλλά και σε άλλες περιοχές, καθολικές (Ισπανία) ή μη (Ολλανδία), σε σημείο που αρκετοί μιμούνται την τεχνοτροπία του, όπως αποδεικνύει η λεγόμενη σχολή του «Καραβαζισμού».

Το έργο «Ο άπιστος Θωμάς»

Αποτελεί ένα θρησκευτικό θέμα που ανήκει στο δεύτερο στάδιο καλλιτεχνικής δημιουργίας του ζωγράφου (1597 – 1610) και έγινε περί το 1602 – 1603.

Εικονίζει τον Απόστολο Θωμά μαζί με δύο ακόμη Αποστόλους, οι οποίοι παρατηρούν τις πληγές του Χριστού, ενώ ο πρώτος βάζει το δάκτυλό του στην πληγή του πλευρού του Ιησού. Από τη μια πλευρά βρίσκεται η μορφή του Χριστού ενώ από την άλλη αυτές των μαθητών του με το Θωμά να πλησιάζει πιο κοντά τον Κύριο από τους άλλους δύο. Μπορούμε να πούμε ότι σχηματίζεται ένα τρίγωνο με μικρή κορυφή (το κεφάλι του ενός αποστόλου) και ταυτόχρονα τα κεφάλια των πρωταγωνιστών είναι τοποθετημένα περιστροφικά, το ένα δίπλα στο άλλο. Τα ρούχα των αποστόλων είναι φθαρμένα και απλά, τα πρόσωπά τους ρυτιδιασμένα. Η μορφή του Ιησού είναι λουσμένη στο φως και φωτίζει τα μέτωπα των αποστόλων. Ο Θωμάς δε φαίνεται να κοιτάζει την πληγή του πλευρού – όπως κάνουν οι άλλοι δύο – αλλά την αισθάνεται μέσω της χειρονομίας που κάνει. Το φόντο της εικόνας είναι ουδέτερο, το βάθος ακαθόριστο και δεν υπάρχει ποικιλία χρωμάτων.

Η όλη εικόνα αποτελεί μία επαναστατική ανατροπή των εκφραστικών μέσων και θα φαινόταν ασεβής ή και εξοργιστική στους θρησκευόμενους ανθρώπους της εποχής. Καταρχήν, οι μορφές των Αποστόλων δεν είναι συμβατικές – δηλαδή σεβάσμιες και τυλιγμένες με όμορφα πτυχωτά ρούχα – αλλά μοιάζουν με εργάτες, φαίνονται γέροι και ταλαιπωρημένοι κοινοί άνθρωποι. Έπειτα η χειρονομία του Θωμά φαίνεται απρεπής αφού όχι απλά αγγίζει αλλά χώνει το δάκτυλό του στην πληγή του Χριστού.

Ο πραγματικός σκοπός του Καραβάτζιο ήταν η αναζήτηση της αλήθειας, όπως την έβλεπε. Δεν του άρεσαν τα κλασικά πρότυπα, ούτε είχε σεβασμό προς την «ιδανική ομορφιά». Στον συγκεκριμένο πίνακα επιδίωκε πραγματικές και απτές μορφές γι’ αυτό και τις απέδωσε με ρεαλισμό, όπως δείχνει η παραπάνω περιγραφή. Ακόμα και η χρησιμοποίηση του φωτός και της σκιάς είναι εντελώς διαφορετική. Το φως είναι σκληρό και σχεδόν εκτυφλωτικό σε σχέση με τα σκοτεινά μέρη του πίνακα, δίνοντας ένταση και δραματικό περιεχόμενο στο σύνολο. Επίσης, το βάθος είναι σκοτεινό και ακαθόριστο και οι μορφές παρουσιάζονται να αναδύονται φωτεινές μέσα από αυτό, πράγμα που αποτελεί χαρακτηριστικό της δεύτερης καλλιτεχνικής περιόδου του ζωγράφου. Τελικά ο Καραβάτζιο έχει μεταφέρει ένα θρησκευτικό θέμα στη ζωγραφική επιφάνεια με ένα νέο πραγματιστικό τρόπο που χαρακτηρίστηκε σαν «εξανθρωπισμός του θείου» αλλά και ταυτόχρονα εξανθρωπίζει το θρησκευτικό αίσθημα των ανθρώπων που κοιτούν τον πίνακά του.

Οι πολιτικές, θρησκευτικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής

Από τον 16^ο αιώνα οι ιταλικές πόλεις – κράτη είχαν αποτύχει να δημιουργήσουν μία νέα μορφή πολιτικής ενότητας. Από το 1600 και μετά η Ιταλία ζούσε τη διάσπαση μεταξύ της κατοχής της ισπανικής κυριαρχίας και της αδυναμίας για επιβίωση των διαφόρων ηγεμονιών. Παρόλα αυτά, η δυναστεία των Μεδίκων επέζησε στη Φλωρεντία, η Βενετία διατήρησε την ανεξαρτησία της και η Ρώμη αποτέλεσε μεγάλο κέντρο καλλιτεχνικής καινοτομίας.

Η Μεταρρύθμιση είχε επιτύχει και η Αντιμεταρρύθμιση προβαλλόταν προσπαθώντας να διατυπώσει εκ νέου τις βασικές τάσεις της Καθολικής Εκκλησίας, είτε με την Ιερή Εξέταση είτε με το τάγμα των Ιησουϊτών, είτε ακόμη με την ανακάλυψη και χρησιμοποίηση της τέχνης ως μέσο επιβολής στους πιστούς. Εδώ βρίσκεται το σημείο συνάντησης εκκλησίας και τέχνης.

Οι διάφορες κοινωνικές τάξεις και η παρουσία μίας ουσιαστικής αντίθεσης μεταξύ χωριού – πόλης και χωρικού – εύπορου αστού, αποτελούν χαρακτηριστικά της κοινωνίας αυτή την εποχή. Ο Καραβάτζιο γεννήθηκε σε ένα χωριό της Ιταλίας, δεν ανήκε δηλαδή στην αστική τάξη. Οι μορφές στους πίνακές του, όπως αυτές στον «Άπιστο Θωμά» με τα φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά και τον ωμό ρεαλισμό τους, αποτελούν – εκτός των άλλων – και μία διαμαρτυρία για τις αντιφάσεις (κοινωνικές – θρησκευτικές) της εποχής του.

Ο Καραβάτζιο έζησε τα περισσότερα χρόνια του στη Ρώμη όπου εργάστηκε υπό την προστασία φιλότεχνων μαικήνων και της εκκλησίας και κυριάρχησε χάρη σ’ αυτούς, πράγμα που δείχνει τον τρόπο που λειτουργούσε η τέχνη μέσα από τις σχέσεις του εκάστοτε καλλιτέχνη με την εκκλησία και τις αυλές καθώς και τη θέση του, το γεγονός δηλαδή ότι δεν ήταν πλήρως ελεύθερος να εκφράσει τις τάσεις του, σε αντίθεση με τους καλλιτέχνες την Ολλανδία την ίδια περίοδο. Στη Ρώμη – κέντρο του τότε πολιτισμικού κόσμου- υπήρχε αφθονία χρήματος εκ μέρους της εκκλησίας, η οποία, στα πλαίσια της Αντιμεταρρύθμισης, είχε ξεκινήσει την ανοικοδόμηση της πόλης.

Μία άλλη καλλιτεχνική παράμετρος της εποχής του Καραβάτζιο είναι η Λέσχη Καλλιτεχνών – η περίφημη Accademia degli Incamminati – που είχε ιδρύσει η οικογένεια Καρράτσι το 1580 στην Μπολόνια, όπου εκεί οι καλλιτέχνες συζητούσαν θέματα που αφορούσαν το πνευματικό μέρος της εργασίας τους – κάτι που ακόμα και σήμερα απουσιάζει από τον καλλιτεχνικό χώρο. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, ο Καραβάτζιο επιχείρησε να πάει πέρα από τον μανιερισμό, μέσα από ένα εντελώς διαφορετικό δρόμο από αυτόν που είχε διαλέξει ο Αννίμπαλε Καράτσι.

Η ζωγραφική του Καραβάτζιο – με κύρια χαρακτηριστικά το ρεαλιστικό του ύφος, τις γήινες μορφές, τα έντονα στοιχεία δραματοποίησης και θεατρικότητας, την αθρόα χρήση των φωτοσκιάσεων και των μεγάλων αντιθέσεων, το γνωστό κιαροσκούρο – είναι πολύ σημαντική στην ιστορία της τέχνης και αποτελεί ορόσημο αφού άνοιξε το δρόμο για τις κατακτήσεις του 17^ου αιώνα, όχι μόνο στην ιταλική αλλά και σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή τέχνη, επιδρώντας σε μαθητές, μιμητές και ασκώντας γοητεία σε πολλούς ζωγράφους, ακόμα και σε αντίπαλους της σχολής των Καρράτσι [Ο Χρήστου αναφέρει πως δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ακόμη και ο κύκλος των κλασικιστών και ακαδημαϊκών που σχηματίστηκε γύρω από τους Καρράτσι – εκτός από τους ίδιους – γοητεύτηκε από τις κατακτήσεις του Καραβάτζιο (Χρήστου, 1985 : σ. 42)]. Χωρίς το έργο του, ο Βελάσκεθ και ο Ρέμπραντ δε θα ήταν όπως ακριβώς υπήρχαν καλλιτεχνικά.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Αλμπάνη Τζ. – Κασιμάτη Μ. 2001. Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη. Α΄ τ., Ε.Α.Π., Πάτρα.

Gombrich E.H. 1998. To Χρονικό της Τέχνης. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα.

Χρήστου Χρ. 1985. Η ευρωπαϊκή ζωγραφική του 17^ου αιώνα. Το Μπαρόκ. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα.

Κατόπιν επιθυμίας της Κας Κατερίνας Δαμιανάκη, απαγορεύεται η χρήση μέρους ή όλου του κειμένου από άλλον αναγνώστη, χωρίς την αναφορά του συγγραφέα, εκτός από κοινοποιήσεις αυτούσιου του κειμένου, μέσω του Artigo.gr, από οποιονδήποτε αναγνώστη/χρήστη.