Ο Βελάσκεθ και το Μπαρόκ στην Ισπανία
Της Κατερίνας Δαμιανάκη (ΜΑ Πολιτιστική Πολιτική και Ανάπτυξη)
Ο Ντιέγκο Ροντρίγκες ντε Σίλβα ι Βελάσκεθ γεννιέται πιθανότατα στις 5 Ιουνίου (βαφτίστηκε στις 6 του μηνός) του 1599 στη Σεβίλλη της Ανδαλουσίας ως γόνος πολυμελούς οικογένειας της κατώτερης αριστοκρατίας: ο πατέρας του ήταν δικηγόρος και η μητέρα του μέλος της τοπικής καλής κοινωνίας. Είχε επιπλέον έξι αδέρφια, αν και η τύχη τους αγνοείται.
Το 1610 αρχίζει τη μαθητεία του κοντά στον Πατσέκο, ζωγράφο της εποχής του και ιστορικό τέχνης, και οκτώ χρόνια αργότερα παντρεύεται την Juana, κόρη του Πατσέκο, με την οποία αποκτούν δύο κόρες, την Francisca και την Ignacia. Από το 1623 αποκτά θέση στην ισπανική αυλή η οποία του δίνει ελεύθερη πρόσβαση στη βασιλική πινακοθήκη, που ήταν γεμάτη από τα έργα του Βενετσιάνου δασκάλου Τισιανού, ο οποίος και άσκησε την πιο γόνιμη επίδραση στην εξέλιξη του Ισπανού ζωγράφου. Αργότερα θα επηρεαστεί από τον πλουσιότερο διάκοσμο και το πιο εκλεπτυσμένο φόντο του φλαμανδού δασκάλου του μπαρόκ Ρούμπενς, τον οποίο και γνώρισε στη βασιλική αυλή της Ισπανίας το 1628, όταν ο Φλαμανδός θα περνούσε εκεί κάπου 7 μήνες ως διπλωμάτης.
Ο 17ος αιώνας, στον οποίο έζησε ο Βελάσκεθ, παρουσιάζεται σφραγισμένος από ένα πλήθος αντιφατικά και πολυσήμαντα χαρακτηριστικά τόσο στην ιστορία όσο και στην τέχνη του. Η Μεταρρύθμιση, η Αντιμεταρρύθμιση και οι θρησκευτικές συγκρούσεις που αυτές επέφεραν, η εξάπλωση της πολιτικής απολυταρχίας, η κοινωνική ανισότητα που έφθασε στο αποκορύφωμά της τον 17ο αιώνα μέσα από την αντίθεση του φτωχού και εξαθλιωμένου χωρικού και του περισσότερο εύπορου αστού, είναι οι βασικότερες εξελίξεις.
Μέσα σ’ αυτόν τον συσχετισμό δυνάμεων, την πολλαπλότητα των εκκλησιαστικών και εθνικών συγκρούσεων και τις κοινωνικές ανακατατάξεις, αναπτύσσεται η τέχνη του Μπαρόκ, στην οποία αντανακλώνται όλα τα παραπάνω, με κυριότερα χαρακτηριστικά την αντιφατικότητα και την αντιθετικότητα, την πολλαπλότητα και την κινητικότητα, το δυναμισμό και την επεκτατικότητα, τη μουσικοποίηση των εικαστικών τεχνών και τη μόνιμη αναζήτηση για το υπερβολικό, το θεατρικό και το εντυπωσιακό.
Ας δούμε δύο από τα πιο σημαντικά έργα του Βελάσκεθ, τον «Νερουλά της Σεβίλλης» και τον «Las Meninas» (Δεσποινίδες επί των Τιμών)
«Ο νερουλάς της Σεβίλλης» 1619-1620
Ο πίνακας αυτός ανήκει στην πρώτη φάση της καλλιτεχνικής δημιουργίας του ζωγράφου (1617-1622) στη Σεβίλλη όπου γεννήθηκε και είναι ηθογραφία, δηλαδή μία σκηνή από την καθημερινή ζωή, όπως και τα περισσότερα έργα του αυτήν την περίοδο. Φιλοτεχνήθηκε περίπου το 1619 – 1620.
Εικονίζει ένα γέρο νεροπουλητή την ώρα της δουλειάς του. Στέκει, κρατώντας με το δεξί χέρι του ένα γυάλινο ποτήρι με το οποίο έχει πιει μόλις νερό ένα παιδί, το οποίο βρίσκεται δίπλα του και του δίνει το ποτήρι πίσω. Με το αριστερό του χέρι στηρίζει μία μεγάλη πήλινη στάμνα η οποία βρίσκεται στο πρώτο επίπεδο. Ένα μικρό γυαλιστερό κανάτι βρίσκεται πάνω σε έναν πάγκο στο δεύτερο επίπεδο και πίσω από τον πάγκο (βρίσκεται) το αγόρι που προαναφέρθηκε. Στο βάθος, πίσω από το νερουλά και το παιδί διακρίνεται το κεφάλι ενός ανθρώπου που πίνει νερό. Η μορφή του νερουλά δεσπόζει στην εικόνα. Το πρόσωπό του φαίνεται φθαρμένο, με ρυτίδες, το παλτό του σχισμένο. Τα ρούχα του παιδιού δείχνουν παλιά και ο γιακάς του τσαλακωμένος. Το φως τοποθετείται με τρόπο ώστε να δημιουργεί μία διαγώνια οργάνωση και τη μεταφορά στο βάθος, εκεί όπου βρίσκεται ο άνθρωπος που πίνει νερό. Το φόντο είναι σκούρο, το βάθος – εκτός από τον άνθρωπο – δεν προσπορίζει κάποιο συγκεκριμένο χώρο. Κυριαρχούν οι τόνοι του πράσινου, του καφέ και του γκρίζου. Δεν υπάρχει ποικιλία χρωμάτων ή έντονα χρώματα.
Ο Βελάσκεθ δίνει τελετουργικό ύφος σε ένα καθημερινό θέαμα. Ο πίνακας διακρίνεται από το συνδυασμό εξωτερικής αντικειμενικής σύλληψης και εσωτερικής ανθρώπινης ζεστασιάς. Ο γέρος και το παιδί, όπως περιγράφηκαν παραπάνω, το μεγάλο πήλινο σταμνί, πάνω στο οποίο φαίνονται οι ανάγλυφες γραμμές και κάποιο χρωματικό ελάττωμα , η γυαλιστερή επιφάνεια του μικρού κανατιού και το φως που παίζει με το γυαλί του ποτηριού είναι ζωγραφισμένα πειστικά, με ρεαλιστικό τρόπο. Έχουμε την αίσθηση πως θα τα αγγίξουμε, όπως αναφέρει ο Gombrich. Ταυτόχρονα υπάρχει δύναμη του αισθήματος και ολοκλήρωση της έκφρασης που εκφράζονται με την πλαστικότητα των μορφών, τα ζεστά χρώματα και την αγάπη με την οποία παρουσιάζονται όλα τα στοιχεία της εικόνας.
Θα μπορούσε κανείς, σχετικά εύκολα, να διακρίνει κάποιες ομοιότητες στον εν λόγω πίνακα με τον πίνακα «Ο Άπιστος Θωμάς» του Καραβάτζιο.
Καταρχήν, ο Βελάσκεθ έχει αφομοιώσει το «νατουραλισμό» του Καραβάτζιο, όπως φαίνεται από τη ρεαλιστική διαγραφή των χαρακτηριστικών του νεροπουλητή και της πελατείας του, από την πιστή σύλληψη των αντικειμένων του ζωγραφικού έργου (στάμνα, κανάτι, γυάλινο ποτήρι) αλλά και από την απόδοση γυαλιστερών επιφανειών όπως αυτής του κανατιού πάνω στον πάγκο. Έπειτα, η εικόνα έχει όλη την ένταση και τη διεισδυτικότητα του πίνακα «Ο Άπιστος Θωμάς». Τέλος και χρωματικά, ο Βελάσκεθ, βρίσκεται υπό την επίδραση του Καραβάτζιο. Δεν χρησιμοποιεί ποικιλία χρωμάτων, αλλά τόνους σκούρων και λίγων χρωμάτων (γκρίζου, πράσινου, καφέ) όπως και ο τελευταίος στον «Άπιστο Θωμά». Το αξιοσημείωτο όμως είναι ότι ο Βελάσκεθ, ενώ θαύμαζε το ύφος και τις ανακαλύψεις του Καραβάτζιο και είχε επηρεαστεί από τη ζωγραφική του, διατήρησε την αυτοτέλειά του. Δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι ο Iσπανός ζωγράφος στον εν λόγω πίνακα έχει μιμηθεί τον Καραβάτζιο. Ως προς το θέμα του ζωγραφικού έργου του Βελάσκεθ, μπορούμε να πούμε ότι ο τελευταίος είχε επηρεαστεί από τη θεματολογία των Κ. Χωρών και συγκεκριμένα από το είδος της ηθογραφίας.
«Οι Δεσποινίδες επί των Τιμών» (Las Meninas) 1656
Το εν λόγω έργο αναγνωρίζεται ομόφωνα ως το αριστούργημα του Βελάσκεθ. Οι απογραφές της εποχής το αναφέρουν ως «Ο πίνακας της οικογένειας». Η σημερινή του ονομασία Las Meninas, προέρχεται από τον 19ο αιώνα.
Στον πίνακα βλέπουμε τον ίδιο τον Βελάσκεθ να ζωγραφίζει ένα μεγάλο έργο, και αν κοιτάξουμε πιο προσεκτικά, βλέπουμε ότι ζωγραφίζει το βασιλικό ζεύγος (στον καθρέπτη πίσω και δεξιά από τον ζωγράφο εικονίζεται).
Βλέπουμε επίσης ό,τι βλέπει ο βασιλιάς και η βασίλισσα, ένα πλήθος κόσμου που μόλις μπήκε στο εργαστήρι. Τη μικρή τους κόρη, την ινφάντα Μαργαρίτα, ανάμεσα σε δύο δεσποινίδες των Τιμών. Η μία της προσφέρει αναψυκτικό και η άλλη υποκλίνεται στους βασιλείς. Τους δύο νάνους και τους δύο σοβαρούς ενήλικες στο βάθος, που δείχνουν να επιβλέπουν στο σωστό φέρσιμο των επισκεπτών. Τέλος βλέπουμε τον σκύλο που κάθεται μπροστά από τους νάνους. Στο βάθος, μπροστά στην είσοδο, στέκεται ο Δον Jose Nieto Velazquez, αυλάρχης, πιθανόν συγγενής του ζωγράφου.
Στη σύνθεση, η οποία είναι προσεκτικά μελετημένη, κάθε πρόσωπο έχει τη θέση που πρέπει, σύμφωνα με τους αυστηρούς κανόνες της ισπανικής αυλής της εποχής. Ο Βελάσκεθ, που έχει ζωγραφίσει τον εαυτό του να ζωγραφίζει, στο αριστερό μέρος του πίνακα (ουσιαστικά ο θεατής βλέπει έναν πίνακα την ώρα που ζωγραφίζεται μέσα σε έναν πίνακα) προσδίδει έτσι στη σκηνή έναν απολύτως προσωπικό ρεαλισμό, μετατρέποντας τον πίνακα σε κάτι πολύ περισσότερο από ένα απλό ντοκουμέντο, δείχνοντας τη δύναμη που μπορεί να διαθέτει ένας καλλιτέχνης και την ανωτερότητα της τέχνης στην αντιπαράθεσή της με την πραγματικότητα.
Οι πολιτικές, θρησκευτικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής
Η Σεβίλλη, όπου γεννήθηκε ο Βελάσκεθ, ήταν η πλουσιότερη και πιο πολυάνθρωπη πόλη της Ισπανίας και το κύριο λιμάνι εμπορίου με τον κατακτημένο από τους Ισπανούς Νέο Κόσμο.
Μετά την εξέγερση των Κ. Χωρών μειώθηκε σοβαρά το γόητρο της Ισπανίας. Απ’ τις αρχές, δε, του 17ου αιώνα η ισπανική μοναρχία προσπαθούσε να διατηρήσει την απέραντη ευρωπαϊκή και αποικιακή αυτοκρατορία της, πράγμα που τελικά δεν κατόρθωσε. Η πολιτική παρακμή της ισπανικής μοναρχίας οφειλόταν κατά ένα μέρος και στην οικονομική κατάρρευση. Η Ισπανία είχε υποχρεωθεί να κηρύξει πτώχευση τρεις φορές κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Β΄. Ο Βελάσκεθ πέρασε τα περισσότερα χρόνια του στη βασιλική αυλή του Φίλιππου Δ΄ υπό την προστασία του, ζωγραφίζοντας κυρίως τα μέλη της βασιλικής οικογένειας.
Σε ό,τι αφορά τη θρησκευτική παράμετρο, η Ισπανία ήταν καθολική χώρα – όπως και η Ιταλία – αλλά ομολογουμένως ήταν η πιστότερη καθολική χώρα της Ευρώπης και η θρησκεία είχε ένα μυστικιστικό ζήλο εκεί, που δεν συναντάται αλλού, με μία εκκλησία και μία Ιερή Εξέταση που είχαν κατά κάποιο τρόπο επιφέρει πνευματική αποτελμάτωση στη χώρα (Lucie – Smith, 2001). Ως εκ τούτου είναι αξιοσημείωτο που ο Βελάσκεθ στράφηκε προς τα θέματα της καθημερινής ζωής, όπως «Ο νερουλάς της Σεβίλλης», και αργότερα στις προσωπογραφίες.
Ο Βελάσκεθ, από τις πρώτες του προσπάθειες – στις οποίες ανήκει και «Ο νερουλάς της Σεβίλλης» – αποδεικνύει όχι μόνο τη δυνατότητά του να αφομοιώσει όλα τα ρεύματα αλλά και να φθάσει σε μία εντελώς προσωπική σύνθεση και ενώ δέχτηκε επίδραση από τον Καραβάτζιο, εν τούτοις, διατήρησε την αυτοτέλειά του και δεν αποτέλεσε μιμητή του τελευταίου, όπως αποδεικνύει η λεγόμενη σχολή του «Καραβαζισμού».
Ο ρεαλισμός του δεν βρίσκεται μόνο στα θέματα που χρησιμοποιεί, αλλά και στο γεγονός ότι τα συλλαμβάνει, χωρίς να καταφεύγει ποτέ στις πτήσεις της φαντασίας. Ζωγράφος πλήρης, ικανός να αναπτύξει σε έναν πίνακα όλο το θέαμα που μπορούν να αγκαλιάσουν τα μάτια. Δεν είναι ένας οραματιστής, όπως ο Ελ Γκρέκο, βλέπει μόνο με τα σωματικά του μάτια. Αλλά η εμμονή αυτή στην αλήθεια, τον οδηγεί πέρα από τον απλό ρεαλισμό. Παρατηρεί με προσοχή το μοντέλο του, τη στάση του, τις γκριμάτσες του, την έκφρασή του, έτσι που τα πορτραίτα να είναι αληθινά ψυχολογικά ντοκουμέντα.
Αν και ο Bελάσκεθ προαναγγέλλει το ρεαλισμό του 19ου αιώνα, στην εποχή του δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής. Τον συνόδευε η αρνητική τότε φήμη του νατουραλιστή, στοιχείο που τον οδήγησε σε μακρά αφάνεια, όπως αντίστοιχα και τον Ελ Γκρέκο στο Τολέδο. Ορισμένοι από τους ιμπρεσιονιστές είναι αυτοί που επισημαίνουν πρώτοι τις εικαστικές του αξίες και το όλο πνεύμα του έργου του. Παραμένει, δηλαδή, στο περιθώριο της ευρωπαϊκής τέχνης για δύο περίπου αιώνες. Ωστόσο, μέσα στον 20ό αιώνα εξετάζεται σε βάθος και αναγνωρίζεται ανεπιφύλακτα το εικαστικό του μεγαλείο.
Είναι σίγουρο ότι η ιστορία της δυτικής τέχνης δεν θα ήταν η ίδια αν δεν περιλαμβανόταν στις σελίδες της ο κλασικός Ισπανός ζωγράφος Ντιέγκο Βελάσκεθ, ο δάσκαλος της τέχνης που οι Νταλί και Πικάσο έπιναν νερό στο όνομά του και ο ιμπρεσιονιστής Μανέ αποκάλεσε «ζωγράφο των ζωγράφων».
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
Αλμπάνη Τζ. – Κασιμάτη Μ. 2001. Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη. Α΄ τ., Ε.Α.Π., Πάτρα.
Gombrich E.H. 1998. To Χρονικό της Τέχνης. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα.
Ragusa El. 2006, στο Μεγάλοι Ζωγράφοι, τ. 31 Βελάσκεθ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, Η Καθημερινή, Αθήνα.
Χρήστου Χρ. 1985. Η ευρωπαϊκή ζωγραφική του 17ου αιώνα. Το Μπαρόκ. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα.
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
(19-10-2011) Ντιέγκο Βελάσκεθ, Νάνοι και Βασιλιάδες [online] Διαθέσιμο σε https://xartografos.wordpress.com/2011/10/19/286-velasquez-%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%AD%CE%B3%CE%BA%CE%BF-%CE%B2%CE%B5%CE%BB%CE%AC%CF%83%CE%BA%CE%B5%CE%B8-%CE%BD%CE%AC%CE%BD%CE%BF%CE%B9-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BB%CE%B9/[τελευταία πρόσβαση 25 Ιουλίου 2020]
Κατόπιν επιθυμίας της Κας Κατερίνας Δαμιανάκη, απαγορεύεται η χρήση μέρους ή όλου του κειμένου από άλλον αναγνώστη, χωρίς την αναφορά του συγγραφέα, εκτός από κοινοποιήσεις αυτούσιου του κειμένου, μέσω του Artigo.gr, από οποιονδήποτε αναγνώστη/χρήστη.
